Odporność organizmu – czym jest i co warto o niej wiedzieć?

Treść została zweryfikowana przez specjalistę: Katarzyna Bal-Gierańczyk, lekarz pediatra

Układ odpornościowy (immunologiczny) jest jednym z ważniejszych układów w organizmie człowieka¹. Rozwój i kształtowanie układu odpornościowego rozpoczyna się już w okresie płodowym i trwa przez całe dzieciństwo oraz okres dojrzewania¹. Podstawową jego funkcją jest obrona organizmu przed drobnoustrojami, które mogą prowadzić do rozwoju chorób². Na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego wpływ ma szereg czynników środowiskowych¹. Co wpływa na odporność? Dlaczego dobra odporność jest tak ważna? Odpowiadamy!

Odporność organizmu – czym jest?

Układ odpornościowy, nazywany inaczej układem immunologicznym, stanowi pierwszą linię obrony przed różnego rodzaju chorobami. W jego skład wchodzą takie elementy jak¹:

• narządy limfatyczne centralne – grasica i szpik kostny,
• narządy limfatyczne obwodowe – migdałki, wyrostek robaczkowy, śledziona, węzły limfatyczne, grudki limfatyczne samotne i skupione oraz plamki mleczne,
• naczynia limfatyczne,
• komórki uczestniczące w reakcjach odpornościowych,
• substancje produkowane przez komórki układu odpornościowego: cytokiny, przeciwciała, czynniki wzrostu.

Wszystkie te narządy umożliwiają działanie mechanizmów odporności.

Zadaniem układu odpornościowego jest obrona organizmu przed zakażeniem, która polega na rozpoznaniu zagrożenia i wywołaniu reakcji go eliminujących¹. Rozpoznaje on i eliminuje różne szkodliwe czynniki w tym drobnoustroje (bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty), białka (np. toksyny), a także nieprawidłowe komórki własne (np. nowotworowe). Ma również zdolność do rozpoznawania obcych cząsteczek, dodatkowo wykazuje tzw. pamięć immunologiczną umożliwiającą wyeliminowanie czynników zawierających niepożądane antygeny przy ponownym kontakcie².

Rodzaje odporności

Odporność człowieka to wynik wspólnego działania mechanizmów dwóch rodzajów odporności: wrodzonej i nabytej2.

• Odporność wrodzona (nieswoista) – tworzą ją mechanizmy działające przy każdym kontakcie ze szkodliwym czynnikiem, które uruchamiają ostrą reakcję zapalną hamującą wnikanie chorobotwórczych czynników do organizmu lub prowadzą do ich zniszczenia. Mechanizmy odporności wrodzonej działają bardzo szybko, ale mało precyzyjnie².
• Odporność nabyta (swoista) – obejmuje mechanizmy umożliwiające precyzyjne rozpoznawanie antygenów, których struktury niewiele się od siebie różnią. Rozwija się wolniej niż odporność wrodzona, ale po każdym kolejnym kontakcie z danym antygenem coraz bardziej się nasila ze względu na funkcjonowanie tzw. pamięci immunologicznej².

Układ odpornościowy osiąga pełną dojrzałość w zakresie zdolności obronnych dopiero w wieku 12 lat¹.

Odporność – od czego zależy?

Na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego wpływ ma wiele czynników. Mechanizmy odpowiedzialne za prawidłowy rozwój i odporność zaczynają się kształtować w okresie życia płodowego. Kobieta w ciąży przekazuje dziecku swoje przeciwciała odpornościowe. Jest to jeden z powodów, dla którego zalecane jest szczepienie kobiet ciężarnych po 27 tygodniu ciąży na błonicę, tężec i krztusiec. Duże znaczenie dla rozwijającego się płodu ma także odpowiednia diety matki, która wpływa na odporność na choroby, a także odpowiedź organizmu w przypadku wystąpienia choroby¹.

W momencie przyjścia dziecka na świat rozpoczyna się programowanie postnatalne. To wtedy w organizmie maluszka tworzy się jego własna flora bakteryjna, chroniąca przed patogenami. Ma to miejsce podczas przejścia przez kanał rodny oraz przez kontakt matki z dzieckiem „skóra do skóry”, czyli kangurowanie w pierwszych godzinach po porodzie¹. Coraz częściej można również spotkać ojców kangurujących swoje pociechy, gdy mama jest po cięciu cesarskim. Ponadto, ważnym czynnikiem prawidłowego rozwoju układu odpornościowego jest karmienie naturalne¹, zalecane przez WHO jako wyłączny pokarm do końca 6. miesiąca życia. Potem należy je kontynuować z dodatkiem posiłków uzupełniających do ukończenia 2. roku życia lub dłużej.

Jednym z najważniejszych czynników kształtujących odporność jest więc odpowiedni sposób żywienia. Odpowiednio zbilansowana dieta wzmacnia procesy odpornościowe, zmniejszając tym samym ryzyko występowania infekcji¹.

Możliwe przyczyny osłabionej odporności

Niekiedy dochodzi do zaburzeń układu odpornościowego, przez co nie jest w stanie on chronić przed chorobami zakaźnymi, toksynami i nowotworami. Możliwe przyczyny takich zaburzeń to3:

• nieregularny tryb życia,
• niezdrowe odżywianie,
• stres i napięcie emocjonalne,
• częsta lub przewlekła antybiotykoterapia,
• picie alkoholu (alkohol szybko przenika do krwi oraz układu limfatycznego i zabija w nich komórki odpornościowe),
• palenie papierosów (w dymie tytoniowym znajduje się ponad 4 tys. trujących substancji, które dostając się do błon śluzowych, niszczą pierwszą linię naszej obrony przed patogenami
• deficyt snu,
• częste podróże i zmiany klimatu.

Odporność – dlaczego warto o nią dbać?

Prawidłowo funkcjonujące procesy odpornościowe zmniejszają częstość występowania infekcji. Z kolei negatywny wpływ czynników środowiskowych na odporność, np. niedobory składników diety stymulujących oraz zwalczających drobnoustroje, mogą zwiększać podatność na zakażenia, powodować cięższy ich przebieg i zwiększać ryzyko występowania powikłań¹. Dlatego właśnie warto dbać o odporność każdego dnia.

Jak wzmocnić odporność?

Dla lepszej odporności warto przede wszystkim stosować naturalne sposoby na odporność. Co na odporność najlepiej się sprawdzi? Jednym z czynników o kluczowym znaczeniu dla dobrej odporności jest prawidłowy sposób odżywiania¹.

Dla układu immunologicznego bardzo ważna jest odpowiednia podaż witamin, szczególnie A, C, E i D, które oprócz swoich podstawowych ról wykazują również duży wpływ na układ odporności. Dla przykładu witamina D wpływa zarówno na odpowiedź swoistą, jak i nieswoistą, dlatego niedobór witaminy D₃ jest czymś, czego należy bezwzględnie unikać, aby nie doszło do pogorszenia odporności¹.

Chcąc wzmocnić odporność, nie można zapominać o aktywności fizycznej. Powinno się ćwiczyć co najmniej 3 razy w tygodniu przez ok. 30–60 minut. Wskazana jest każda forma aktywności, w tym m.in. spacerowanie, jazda na rowerze czy pływanie. Nawet półgodzinny energiczny spacer na świeżym powietrzu, pod warunkiem że jest wykonywany codziennie, może korzystnie wpłynąć na naszą odporność³.

Bibliografia:
1. Kościej A., Skotnicka-Graca U., Ozga I., Rola wybranych czynników żywieniowych w kształtowaniu odporności dzieci, Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): 110-117.
2. Marcinkiewicz J., Siedlar M., Fizjologia i podstawy organizacji układu immunologicznego, Medycyna praktyczna dla pacjentów (https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.166.1. (data dostępu: 2022.06.29.)).
3. Mastalerz L., Od czego zależy odporność?, Medycyna praktyczna dla pacjentów, (https://www.mp.pl/pacjent/dieta/wywiady/90034,od-czego-zalezy-odpornosc) (data dostępu: 2022.06.29.)).