Niemowlak, dotychczas tak chętny do zostawania z obcymi, zaczyna płakać przy każdej rozłące z bliskimi osobami? Także wtedy, gdy mama lub tata znikają z pola widzenia tylko na chwilę? Tak właśnie objawia się lęk separacyjny, który – choć jest częścią naturalnego rozwoju malca – budzi niepokój u rodziców. Jak przetrwać te najcięższe chwile? Niemowlę spokojnie zaakceptuje rozstanie i nie będzie przeżywało silnego lęku związanego z chwilową nieobecnością mamy, jeśli będzie się go uczyło powoli. Dowiedz się, jak zniwelować lęk separacyjny.
Lęk przed rozstaniem
Przez pierwsze pół roku dziecko żyje w głębokiej symbiozie z mamą, która całkowicie zaspokaja jego potrzebę bezpieczeństwa. Każdego dnia maluch zdobywa jednak coraz więcej doświadczeń, aż w końcu zaczyna odczuwać swą odrębność. Około ósmego miesiąca życia uświadamia sobie, że jest odrębną istotą, że ono i mama – choć zawsze razem – nie stanowią jedności. To doświadczenie, świadczące tak naprawdę o tym, że dziecko dojrzewa do samodzielności w poznawaniu świata, wywołuje u maluszka stres. Często też powoduje lęk przed rozstaniem z mamą, nazywany lękiem separacyjnym. Jego pojawienie się ma też związek z tym, że maluch pomiędzy 7 a 8 miesiącem życia potrafi już okazywać tęsknotę za rodzicem [1].
Lęk separacyjny u niemowląt – co to?
Lęk separacyjny (z ang. separation anxiety disorder) to zjawisko charakterystyczne dla niemowląt – zwykle pojawia się u dzieci w drugim półroczu życia. Nie jest to żadne zaburzenie – stan taki jest całkowicie naturalny w procesie rozwoju. Wiąże się z możliwościami ruchowymi dziecka [2]. Z tego powodu trudno wskazać konkretne przyczyny lęku separacyjnego u malucha. Zjawisko to ma charakter przejściowy – mija samoistnie u dzieci wychowywanych w bezpiecznym otoczeniu [3].
Warto przy tym podkreślić, że lęk przed oddzieleniem od rodziców nie jest typowy wyłącznie dla wieku niemowlęcego. Lęk separacyjny występuje również u starszych maluchów, np. dzieci w wieku przedszkolnym. Jeżeli jednak utrzymuje się dłużej, wówczas lęk separacyjny u dzieci starszych może przerodzić się w zaburzenia lękowe. Te z kolei mogą być czynnikiem zwiększającym ryzyko rozwoju tych zaburzeń w wieku dorosłym [3].
Lęk separacyjny u dziecka – objawy
Każde dziecko ma inny temperament i może różnie reagować na nowe sytuacje prowadzące do zdobywania kolejnych umiejętności. Skąd zatem wiedzieć, czy histeria i nadmierny płacz wskazują na strach przed rozłąką z bliską osobą? Jak rozpoznać lęk separacyjny związany z rozstaniem z bliskimi osobami?
Dla tego stanu charakterystyczna jest zmiana zachowania dziecka w odniesieniu do osób innych niż mama czy tata. Maluszek, do tej pory z uśmiechem przechodzący z rąk do rąk, nagle zaczyna reagować płaczem na widok nieznajomych. Wykazuje też niechęć do kontaktów z osobami innymi niż mama czy tata. Ponadto maluch odczuwa strach przed obcymi. Nasilenie objawów pojawia się wówczas, gdy rodzic znika z pola widzenia – choćby na chwilę [2]. Ponadto maluch domaga się ciągłej obecności i wzmożonej uwagi mamy.
Inne objawy lęku separacyjnego to m.in. budzenie się w nocy z krzykiem, drażliwość czy marudzenie w ciągu dnia. Mimo, że zachowanie dziecka może niepokoić rodziców, jest tak naprawdę zdrowym przejawem jego rozwoju emocjonalnego.
Jak pomóc dziecku?
Gdy maluchem zajmuje się tylko jedna osoba, która wykonuje przy dziecku wszystkie zabiegi pielęgnacyjne, zawsze karmi, usypia, kładzie spać, rodzi się przywiązanie. Dlatego w sytuacji, gdy ktoś inny (choćby opiekunka) próbuje przejąć te czynności, np. wziąć na ręce, dziecko może reagować lękiem i płaczem domagać się obecności dotychczasowego opiekuna. Są to całkowicie naturalne obawy przed rozstaniem, które stopniowo zaczynają łagodnieć. Stanie się to znacznie szybciej, jeżeli maluch będzie powoli przyzwyczajał się do nieobecności rodziców i przebywania w towarzystwie nowego opiekuna.
Gdy od czasu do czasu niemowlęciem zajmują się również inne osoby niż mama, dziecko zaczyna traktować je jako bliskie. Wówczas maluch mniej przeżywa strach przed rozstaniem i mniej intensywnie reaguje na zniknięcie mamy – nie ma już takich silnych reakcji związanych z oddzieleniem od domu lub osób najbliższych. Zwykle problem mija po kilku dniach. Dlatego ważne jest, aby nowa osoba towarzyszyła najpierw mamie podczas codziennych rytuałów i pielęgnacyjnych zabiegów, poznając wszystkie zwyczaje i upodobania maluszka. Dzięki temu dziecko będzie stopniowo oswajać się z nowym opiekunem. Zaś sama separacja – a więc brak obecności rodzica – nie będzie budziła przerażenia i strachu.
Nigdy nie wychodź ukradkiem
Niektórzy rodzice, aby przyzwyczaić dziecko do swojej nieobecności, wymykają się z domu ukradkiem – gdy maluch tego nie widzi. Tymczasem – nawet gdy niemowlę świetnie się bawi, prędzej czy później zorientuje się, że mamy nie ma. Może się przestraszyć, że rodzic zniknął na zawsze. Małe dziecko nie rozumie, dlaczego mama nagle „uciekła” i nie jest pewne, czy zaraz wróci. Po takim doświadczeniu lęk separacyjny może się tylko nasilić – maluszek będzie się trzymać kurczowo przysłowiowej spódnicy, obawiając się, że mama znów zniknie. Pamiętaj więc, aby nie wymykać się ukradkiem. Za każdym razem, gdy wychodzisz z domu – czy do pracy, czy na chwilę do sklepu, i zostawiasz dziecko pod opieką innej osoby, powinnaś uprzedzić pociechę, że wychodzisz, i zapewnić, że zaraz wrócisz. Jeżeli wyjście z domu ma charakter cykliczny (np. związany z powrotem do pracy), zadbaj o to, aby opiekę nad niemowlęciem sprawowała ta sama osoba. To ułatwi opanowanie strachu przed utratą rodzica i pomoże pokonać lęk separacyjny u niemowlaka.
Dobrym sposobem oswojenia nowej sytuacji związanej z rozstaniem z rodzicami jest wprowadzenie rytuału pożegnania, robienia pa pa itp. Nawet gdy dziecko jeszcze nie mówi lub gdy maluch nie rozumie do końca wszystkiego, dzięki takiemu zachowaniu mamy, maluch zacznie spokojniej podchodzić do pozostawania z innym osobami. Szybciej też poczuje się dojrzalsze i bardziej niezależne.
Zastanawiasz się, ile trwa lęk separacyjny? Około 18. miesiąca życia lęk separacyjny zaczyna słabnąć, a nawet całkowicie zanika. W efekcie dziecko jest w stanie samodzielnie funkcjonować w momencie rozdzielenia z rodzicem. Sprzyja temu m.in. umiejętność chodzenia, które pozwala na poznawanie otoczenia [2]. To z kolei wpływa na rosnące poczucie odrębności. Dlatego leczenie lęku separacyjnego (rozumianego jako naturalny etap rozwoju dziecka) nie jest praktykowane.
Bibliografia:
[1] Dziecko do lat trzech w systemie opieki i edukacji. Źródła wsparcia i zagrożeń; HANNA KRAUZE SIKORSKA, KINGA KUSZAK, GRAŻYNA RURA, KATARZYNA SADOWSKA; Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016; SERIA PSYCHOLOGIA I PEDAGOGIKA NR 239 (dostęp: 11.04.2023)
[2] Podstawy regulacji emocji i funkcjonowania społecznego dzieci w okresie od 0. do 3. roku życia; Natalia Józefacka-Szram; © Psychiatr Psychol Klin 2016, 16 (4), p. 270–273 (dostęp: 11.04.2023)
[3] Lęk separacyjny a historia życia; Małgorzata Dąbkowska; PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2006, 6 (3), p. 127-132 (dostęp: 11.04.2023)
